کلاردشت شهری بر بستر مسیل

استاد سخن فردوسی بزرگ

بناهای آباد گردد خراب                  زباران واز تابش آفتاب

پی افکندم از نظم کاخی بلند             که از باد و باران نیابد گزند

سیل واژۀ ای عربیست که در لغتنامۀ دهخدا به معنی «آب بسیار که روان باشد» ترجمه شده است.واژه‌های پارسی «تنداب» و «تندابه» نیز برای آن بکار رفته است.

سيلاب زمانی روی ميدهد كه خاك و گياهان نتوانند بارش را جذب نموده و در نتيجه كانال طبيعي رودخانه كشش گذردهي رواناب ايجاد شده را نداشته باشد. روشهاي اصلي مهار سيلاب شامل احيا ﺀ جنگلها ، احداث سيل بندها ، سدها ، مخازن و كانالها وتونلهای  سیلاب بر مي باشند.

دوره بازگشت به برآورد احتمال روی‌دادن یک پدیده مانند زمین‌لرزه، سیل یا تغییرات دبی رودخانه گفته می‌شود. معمولاً محاسبه و برآورد دوره بازگشت بر پایه اندازه‌گیری آماری داده‌های تاریخی به منظور دست‌یابی به میانگین زمان تکرار پدیده در یک دوره زمانی است و برای تحلیل خطر بروز یک پدیده مورد استفاده قرار می‌گیرد.

ویژگیهای ‌مرفولوژی‌ رودخانه ‌از جمله ‌مشخصات‌ هندسی‌ بستر، شکل‌ کف‌، شیب‌ و نیمرخ ‌طولی ‌آن ‌تاثیر بسزایی‌ در وقوع‌ سیل‌ و یا تشدید آن‌ دارد و توپوگرافی‌، شیب‌ رودخانه ‌و مقدار بارندگی‌ سه‌ مشخصه‌ مهم‌ در ایجاد سیلاب‌ معرفی‌ شده‌اند و رودخانه های سردآبرود ومجل تمام شاخص های ایجاد سیلابهای بزرگ با دوره بازگشت چند صد ساله را دارند و سیلابها هر ساله خسارات زیادی ببار می اورند و تقریبا از نظر خسارات و تلفات در ردیف زلزله می باشند.

شهر کلاردشت که محدوده آن از دو راهی پی قلعه و طبرسو‌ شروع و تا ونداربن امتداد می یابد ، شهری است با عرض کم وطول زیاد و در مجاورت رودخانه سردآبرود با حوضه آبریز وسیع و با خطر پذیری بسیار بالا با دوره بازگشت سیلاب های ۵۰۰ ساله و بیشتر واقع شده است.

(مساحت حوضه آبریزهای رودخانه سرد آبرود حدود ۴۵۰کیلومتر مربع و طول رودخانه حدود۶۲ کیلومتر که از کوهای تخت سلیمان‌ و اطراف به دریای خزر ختم میگردد و جزء ۵ رودخانه مهم کشور محسوب میگردد و ایضا رودخانه مجل رودخانه ای کم آب ولی با آثار سیلاب های بزرگ و مخرب که دهانه عریض و عمیق بودن رودخانه نشان دهنده آن میباشد ) این دو رودخانه در گذشته سیلابهای عظیم و بزرگی را رقم زده اند که منطقه کلاردشت را در نوردیده که اثار ان در حفاری ها و در طبیعت کاملا مشهود است.

 در صورت وقوع سیلاب محتمل و طغیان رودخانه های سرآبرود و مجل و افزایش حجم آب ، این دو رودخانه  در تقاطع دو راهی رودبارک به مجل به هم پیوسته و دچار پس زدگی و سرریز در مسیر جاده اصلی شهر به عنوان بستری مناسب برای هدایت سیلاب عمل میکند و قبلا نیز چنین اتفاقی افتاده است ( متاسفانه هسته مرکزی شهر در محدوده همین خیابان قرارگرفته است) در حفاریهای حدود ۵۰ سال اخیر جهت حفر چاه آب و فاضلاب و پی کنی و گودبرداری ساختمانها وغیره در محدوده شهر و تا چند صد متری دو طرف رودخانه و خیابان اصلی فعلی ، آثار پس زدگی وسرریز سیلابهای بسیار بزرگ ومخرب در سطح وسیعی از شهر کاملا واضح و مشهود است (هرچند نیازبه سونداژ بیشتری با فاصله متناسب از رودخانه  و در نقاط مختلف شهر و خیابان جهت تهیه نقشه مسیل  امری ضروری به نظر میرسد).

این موضوع نشان میدهد تقریبا حدود نیمی از مساحت شهر بر بستر مسیل قرار دارد که قبلا ساخت و سازی اساسی نداشته و زمینهای آن  بوته زار و زمین های کشاورزی و باغات و یا بکر بوده است  و وجود و وفور سنگهای قطور وحجیم چه در روی زمین و چه در لایه های مختلف خاک در حین حفاری موید سیلاب های عظیم بوده که بعضی نمونه ها شامل ( راندگی سنگ بزرگ جنب حمام قدیمی حسنکیف با تناژ بسیار بالا که تا همین چند سال پیش موجود بوده و افراد زیادی به یاد دارند ، این سنگ با آن حجم بزرگ و در چند صد متری رودخانه سردابرود و درکنارخیابان اصلی گویای طغیان رودخانه و انحراف سیلاب به این سمت را میرساند ) و یا راندگی سنگهای چند تنی در مسیر جاده ولوال به ازو با فاصله چند صد متری از رودخانه که بعضی از سنگها هنوز موجودند و یا وجود و انباشت توده سنگهای بزرگ و متوسط و کوچک به تعداد زیادی حد فاصل حسنکیف به سمت روستای اویجدان و لاهو و تا روستای لش سر و تیرکاگلی ویا در محدوده ولوال ومکا تا رودبارک و در بسترآنها و در مجاورت رودخانه تا ونداربن ونقاطی بالاتر که در سطح وسیعی پراکنده و انباشت شده است ، این حجم سنگ با تناژهای متفاوت وپراکنده تا چند صد متری رودخانه خود سند گویایی بر اثبات سیلابهای بزرگ وعریض بودن آن میباشد .

نگارنده با حدود ۴۰ سال تجربه و فعالیت فنی ومهندسی در منطقه کلاردشت و با مشاهده داغ آب سیلابهای گذشته‌ در بدنه رودخانه های سردآبرود و مجل و مطالعه مقاله هایی در رابطه با این رودخانه و بر رسی تاریخ احداث ساختمان امام زاده حقانی (هادی ) حسنکیف و به استناد مدارک موجود کتیبه چهارچوب درب و ورودی بنا به تاریخ ۷۷۱ هـ.ق و کتیبه صندوق معرف بانی آن حیدر کیا و سازنده آن استاد فرهاد ابن استادالمرحوم رستم الخلیل المعلی در سال ۷۸۲ هـ.ق و در زمان جلال الدوله اسکندر بوده است(سلطنت در سده ۸۶۲ تا ۸۸۱ هجری ق بوده است )

ودرحدود ۶۷۵ سال پیش بنا و تکمیل شده است ، ستون چوبی باقی‌مانده در بنا دارای نقوش هندسی در بالا و عبارت عربی در پای ستون که موجود است ، در این عبارت از بانی ساخت آن جلال الدوله اسکندر نام برده شده است که حاکم منطقه کجور بوده است و همچنین آثار سیلابهای گذشته در حین حفر چاهای آب و فاضلاب و پی‌کتی وگود برداری ساختمانها و غیره در محدوده شهری و روستاهای در مسیر رودخانه سرآبرود و مجل و خیابان اصلی شهر واطراف آن تا چند صد متری فاصله از رودخانه که مورد مطالعه وکنکاش وبر رسی قرار گرفته است و بعضا عمق بعضی از چاها و گود برداری ها بیش از ده متر بوده ، نشان میدهد تمام لایه های خاک تا کف چاه و گودها و حتی عمقی بیش از ده متر ، مملو از سنگهای بزرگ ومتوسط وکوچک‌ با تناژهای مختلف و مخلوطی از شن وماسه وخاک بوده و بعضی مواقع حفاری با ماشین آلات سنگین را دچارمشکل وکندی میکرد ونیاز به شکستن سنگهای بزرگ به کوچکتر بوده تا حمل سنگها و خاکبرداری تسهیل گردد ، حجمی بزرگ وگسترده ازسنگها تا چند صد متری در محدوده رودخانه ، شامل سنگ های گرد گونه و مدفون در

دل زمین و روی زمین که غلطیده شده و به دشت آورده شده ، خود دلالتی بر سیلابهای با حجم بسیار بالا و ویرانگر بوده که تصور ان برای عوام  غیر ممکن و محال وآخرالزمانی به نظر میرسد.

قرائن موجود نشان میدهد در منطقه کلاردشت و در محدوده شهر فعلی سیلابهایی حجیم با دوره بازگشت بیش از ۵۰۰ سال دور از ذهن نمیباشد و می تواند هشدار و زنگ خطری باشد.

لذا برای جلو گیری از خسارات چنین سیلابهایی باید از قبل تمهیداتی اندیشیده شود تا در صورت وقوع آن غافل گیر نشویم ، با وجود ده ها ساختمان و ابنیه که در مجاورت  رودخانه احداث شده  است که حتی حریم فعلی رودخانه را نیز رعایت نکرده اند و حتی تجاوز کرده اند و با وجود مستحدثات فعلی و یا در حال ساخت و در مجاورت رودخانه می تواند بصورت موانع جدی در برابر سیلاب عمل نمایند و مشکل را دو صد چندان کنند ، در حالی که در گذشته موانع و ساخت و سازهای  چندانی در مسیر رودخانه نبوده و روستاهای در مسیر رودخانه روستاهای کوچک و کم اهمیت بوده اند و ساختمانها نیز چوبی وگلی و زگالی بوده است ومانع چندانی برای سیلاب محسوب نمی شدند.

در صد سال اخیر با پیشرفت علوم و فنون و تکنولوژی ساخت ، طراحی وگسترش شهرها و روستاها و احداث ساختمانها و زیرساختها ، مطالعه زلزله و سیلابها و نشست زمین و آلودگی هوا و آب وفاضلاب و ترافیک و غیره امری بدیهی وضروری است ( شهر کلاردشت با حدود ۷۰ سال سابقه شهرداری فاقد مشخصه های فوق الذکر شهری میباشد و اکثر محله های آن در دو طرف خیابان اصلی و رودخانه قرار گرفته و گسترش یافته است و بیش از نیمی از شهر بر بستر مسیل واقع شده است و شدیدا در برابر سیلابهای بزرگ نیز آسیب پذیر است ).

گرمایش جهانی و تغییرات اقلیمی که هشداری جدی است و میتواند دوره بازگشت سیلابها را تصریح و جلو بیندازد (نمونه های آن سیلاب ها ی چند سال اخیر در مناطق مختلف جهان و ایران واخیرا در شرق کشور اسپانیا که ظرف چند ساعت صدها کشته ومفقود ومیلیاردها دلار خسارت به ساختمانها و زیرساختها به بار آورده است ، خود گویای  تاثیر گرمایش زمین وتغییرات  اقلیمی میباشد که روند سیلابها را  تصریح نموده است) بنا براین با توجه به از بین رفتن پوشش گیاهی و تخریب جنگلها در منطقه و یا استخراج سنگ مترو و دست خوردگی طبیعی منطقه و اینکه در حدود ۷۰۰ سال گذشته سیلابی با مشخصه فوق الذکر در منطقه کلاردشت اتفاق نیفتاده  است ، لذا قریب الوقوع بودن سیلابهایی با دوره بازگشت حدود‌ ۵۰۰ ساله و بیشتر محتمل به نظر می رسد و برای شهری که بر بستر مسیل قرار گرفته و از قبل برای مهار سیلاب هیچ گونه تمهیداتی اندیشه نشده است ، میتواند فاجعه بار وزیانبار باشد (سیل تیرماه سال ۱۳۹۰ کلاردشت که در مقایسه با سیلابهای توصیفی ناچیز وکم اهمیت محسوب میشود ، مشاهده گردید که  میلیاردها تومان خسارات وزیان به بار آورد که هنوز آثار مخرب ان ترمیم و جبران نشده است ).

 پس برای مقابله و پیشگیری از خسارات احتمالی لازم است کارگروهی در شهرداری کلاردشت تشکیل شود و توسط مسئولین منطقه اعم از شورای شهر و‌ شهرداری و فرمانداری و ارگانهای ذیربط در شهرستان و استان و نخبگان و مردم خیر کلاردشت و منطقه حمایت وپشتیبانی گردد و با کمک از اساتید فن و متخصصان علوم و مهندسی آب و سیلاب و زمین شناسی وکشاورزی و جنگل ومرتع و آب خیز داری وجغرافیا ومهندسین گروه عمران و معماری وغیره دعوت به عمل آمده و تشکیل گردد و حتی از دانشجویان ارشد ودکتری با گرایشهای علوم و مهندسی آب وعمران وزمین شناسی وغیره کمک گرفته شود تا پایان نامه های خود را در زمینه تحقیق در زمینه سیلابها ی گذشته و اثار ان برمنطقه کلاردشت پرداخته و مجموعه کار گروه ضمن کمک به تحقیق وتهیه نقشه مسیل و همچنین از فن آوری ها وعلوم مهندسی آب و مطالعه سیلاب ها استفاده نمایند تا از خسارات احتمالی سیلاب که محتمل میباشد جلوگیری گردد و راهکارهای مختلف و به روز که در سطح جهان توسط کشورهای پیشرفته برای مهار سیلاب وجلوگیری از خسارات آن اندیشیده شده و طراحی و ارایه شده است استفاده و مورد بررسی و بومی سازی گردد و هرچه زودتر عملی گردد و به شهر نشینها اطلاع رسانی و آموزش داده شود تا قوانین شهرسازی و ساخت وساز و مقابله با سیلاب و زلزله و غیره و همچنین حریم رودخانه ها را رعایت و از دستور العملهای کارگروه و ارگانهای ذیربط پیروی کنند تا از خسارات احتمالی کاسته شود (آثار سیلابهای گذشته کلاردشت که بقایای آن مبرهن و مشهود است و از بلایای طبیعی و اجتناب ناپذیر ‌میباشد وهمچنین به سیلابهای با دوره بازگشت ۵۰۰ ساله وبیشتر نزدیک میباشیم  ، نشان میدهد شهر کلاردشت با شرایط استثنایی و خاصی روبرو میباشد) پس همه وظیفه دارند تا قبل از وقوع فاجعه ، چاره ای به اندیشیم تا شهرمان دچار مشکل سیلابهای مخرب احتمالی نگردند ، چنانچه امروز اقدام نشود فردا دیر است.

فرشاددلفانی آبان ماه  ۱۴۰۳       (بازنشر بلا مانع است).